Weblog Interculturele Communicatie

BY: W. Shadid, 30-10-2009
Klik hier om een pdf-versie te downloaden
Als gevolg van technologische ontwikkelingen, globalisering en migratie is Nederland nooit eerder zo multicultureel geweest. Nederland is thans een land met honderden natio-naliteiten en een veelvoud aan culturen en volksculturen. Hoewel deze etnoculturele diversiteit in toenemende mate wordt geproblematiseerd, is het één van de meest waardevolle rijkdommen die het land in de twintigste eeuw heeft opgebouwd. Volgens de Universele Verklaring van de UNESCO is culturele diversiteit voor de mensheid even belangrijk als biodiversiteit voor de natuur. Het is een bron van uitwisseling, innovatie en creativiteit. Culturele diversiteit is het gemeenschappelijke erfgoed van de mensheid en dient als zodanig erkend te worden in het belang van huidige en toekomstige generaties. Het verdedigen van culturele diversiteit is daarom een ethische verplichting die gekoppeld is aan respect voor menselijke waardigheid, aldus de universele verklaring van de UNESCO.
Het is uiteraard geen openbaring als ik nu betoog dat er in Nederland een verschraling merkbaar is van het ideologische spectrum met betrekking tot het draagvlak voor culturele diversiteit en de wenselijkheid van multiculturalisme. De opvatting dat Nederland geen multiculturele samenleving is en ook niet mag worden, waarbij eveneens wordt getwijfeld aan de noodzaak van een multiculturalismebeleid is de laatste jaren veelvuldig verwoord. Als voorbeeld verwijs ik naar de opvatting van Balkenende, die in 2002 als fractievoorzitter van het CDA schreef dat gemeenschapszin gemeenschappelijk gedeelde waarden veronderstelt, en dat daarom de multiculturele samenleving niet iets is om naar te streven.Voor de duidelijkheid van het betoog stel ik eerst de begrippen multicultureel en multiculturalisme aan de orde. Daarna zal ik proberen aan de hand van een aantal componenten van het multicultureel burgerschap de spanningen die zich in het debat voordoen te belichten en de rede te besluiten met een blik op de toekomst. Allereerst, wat wordt er over het algemeen bedoeld met het begrip multiculturele samenleving?
Begripsafbakening
Een land met een redelijke mate aan etnoculturele diversiteit wordt gewoonlijk aangeduid met de term multiculturele samenleving waaraan wel of geen multiculturalismebeleid ten grondslag hoeft te liggen. Het begrip multiculturalisme is echter vaag en verre van eenduidig en de kracht ervan ligt juist in deze vaagheid. In politieke theorie bijvoorbeeld vormt multiculturalisme een onderdeel van het debat over waarden en over individuele en collectieve rechten in democratische staten. In de filosofie wordt het daarentegen voorgesteld als een uitdaging voor conventionele theorieën van kennis en universalisme, en als zodanig een nieuwe epistemologie.
Sommigen definiëren multiculturalisme vooral als een ideologie voor de erkenning van het cultuurverschil tussen groepen en het nemen van maatregelen voor cultuurbehoud. Anderen beschouwen het als een ‘politiek voorschrift’, of als een ‘pedagogische poging om de opvattingen van mensen te beïnvloeden’. Het is daarom van belang kort stil te staan bij de betekenis van de begrippen multicultureel en multiculturalisme zoals deze hier zullen worden gebruikt. Een onderscheid dat mij in dit kader goed aanspreekt is dat tussen multicultureel als beschrijvende demografische variabele, en multiculturalisme als ideologie, filosofie, of politieke theorie. Multicultureel als demografische variabele verwijst naar een al dan niet in staatsvorm georganiseerde samenleving met meerdere (etno)culturele groepen. Bekende voorbeelden zijn onder andere België, Zwitserland, Canada en Australië, maar ook Libanon, Soedan en Nigeria.
Multiculturalisme aan de andere kant is een ideologisch filosofische visie, of “a perspective on human life” met betrekking tot de institutionele inrichting van de publieke ruimte en de afbakening van de positie van de diverse (etno)culturele groepen. De wetenschappelijke discussies en polemieken over dit onderwerp zijn talrijk en roepen meer vragen op dan ze beantwoorden. In een notendop gaat het bij multiculturalisme om de opvatting dat maatschappelijke gelijkheid alleen kan worden gerealiseerd wanneer de culturele verschillen tussen groepen worden erkend en wanneer daarbij het overheidsbeleid wordt afgestemd op de noden van de diverse groepen. Het gaat daarbij niet alleen om het verbeteren van de culturele positie van minderheden, maar ook om hun positie in andere sectoren van de publieke ruimte, zoals de arbeidsmarkt, het onderwijs, de hulpverlening en de politiek.
Multiculturalisme als ideologie is dus vergelijkbaar met sociale bewegingen als de arbeidersbeweging en het feminisme van de 19e en 20ste eeuw. Het betreft vooral het nemen van maatregelen voor het delen en herverdeling van rijkdom, macht en invloed. Met andere woorden voor het ontwikkelen van een nieuwe vorm van burgerschap.